Fatores Prinsipais Jeoturismu Ba Dezenvolvimentu Seitor Turismu Natureza Iha Timor-Leste

Modifikasaun Mapa Jeolojia Regional Timor-Leste (Audley Charles, 1968)

Riku-soin natureza no variedade kultura Timor-Leste bele sai hanesan atraisaun ida ne’ebé interesante tebes bá turista nasionál no internasionál. Tamba ne’e, Governu ho meios oin-oin buka atu hatene kona-ba rekursus turismu sira ne’e iha Timor-Leste.  Timor-Leste iha rekusus naturais ne’ebé mak bele dezenvolve sai hanesan fatin turismu interesante ida. Beleza riku-soin natureja hirak ne’e, nomos kondisaun sosiál no kulturál komunidade sai hanesan rekursu bá dezemvolvimentu turismu.

Jeoturismu hanesan atividade turismu ida ne’ebé sustentavel ne’ebé hare liu bá aspeitu jeolójia iha rai-leten ho intensaun atu enkoraja kuñesimentu komunidade kona-ba envairomentu moris no kultura nian ne’ebé iha relasaun bá malu, fó apresiasaun no konservasaun bá naturalidade iha área lokál. Ilha Timor (Timor-Leste) hanesan nasaun ida ne’ebe  iha potensia jeolojia ne’ebé interesante, furak nomos uniku tebes iha mundu tomak, kondisuan jeolojia Ilha Timor sei reprejenta iha mundu tomak ho nia tektonika ne’ebé mak nurak liu no komplexu tebes.

Potensialidade ne’e bele desenvolve sai nu'udar destinasaun jeoturismu ida iha Timor. Dezenvolvimentu jeoturismu iha Timor-Leste imediatamente tenki realiza atu hasa’e no atrai interese turista domestiku no turista rai liur. Jeoturismu sai mós dalan atu sosializa siensia naturais, edukasaun envairomentál, hatene kultura komunidade lokál, preservasaun natureza, no ikus mai bele realiza turismu ne’ebé sustentavel bazeia bá kondisaun natureza lokál sira iha área refere.

Fatores prinsipais ne’ebé USJTL persiza fó atensaun wainhira halo identifikasaun sitiu jeoturistika hodi dezenvolve seitor turismu mak tuir mai ne’e:

 

1. Geological based (Fundamental jeolojikal) signifika katak sitiu/fatin/área ne’ebé sai hanesan baze bá destinasaun Jeoturismu ida ne’ebé tenki inisiu husi fenomena jeolojia no sai hanesan evidensia ida hodi konta nia lalaok forma ou akontense liuhusi prosesu jeolojia. Prosesu hirak ne’e presija haree aspetu fiziku ne’ebé sai hanesan  atrasaun turismu  jeolojia mak hanesan kondisaun rai (soil), kompozisaun mineral, tipu fatuk (litolojia), panorama (jeomorfolojikal), Hidrolojia ho hidrojeolojia, no buat seluk ne’ebé sei interligadu ho aspeitu jeolojia hanesan be’e manas, gas matan, be’e matan, nsst. 

2. Suistanable (sustentavel) signifika katak dezemvolvimentu jeotuismu tenki iha jestaun di’ak atu nune’e bele kontrola nia preservasaun. Variasaun ba kondisaun jeolojia (jeodiversidade) Timor-Leste hamosu ejistensia mineral-mineral ekonomiku barak ne’ebe indika iha rai-leten, rekursus jeolojia hirak ne’e sei fó hanoin mos bá komunidade sira ka autor destroidor balun atu estraga potensiál rekursu naturais hirak ne’ebé kuantitativamente la eksploita. 

3. Geological informative (informasaun jeolojikal) signifika katak iha área jeoturismu ne’ebé perparadu presija mós informasaun kona-ba historia oinsa lala’ok ou prosesu forma fenomena natureza ne’ebé akontese liuhosi siensia jeolojia, atu nune’e turista sira mai iha área refere komprende kona-ba prosesu natureza saida de’it mak akontese iha sitiu jeolojia ne’e. Ho informasaun hirak ne’e espera katak populasaun sira sei hamosu inisiativa ou involvimentu husi komunidade iha área refere hodi proteje objetu turistika sira ne’e.

4. Locally beneficial (Benefisiu lokál) signifika katak ejistensia Jeoturismu bele fó benefisiu ne’ebé signifikativu tebes bá komunidade iha área refere. Benefisiu hirak ne’e mai husi fatores oin-oin mak hanesan fator ekonomia, sosiál no buat seluk tan. Hodi loke potensia jeoturismu ne’e espera katak prosesu dezemvolvimentu iha area refere sei la’o ba oin.

5. Tourist saticfaction (Satisfasaun Turista) signifika katak objetu Jeoturismu bele fo satisfasaun exterior no interior bá turista sira ne’ebé bá vizita iha sitiu jeoturistika. Satisfasaun ne’e bele hetan wainhira jestaun iha área jeoturismu la’o ho di’ak no integradu. Tanba ne’e, infraestrutura baziku importante tebes bá dezenvolvimentu sitiu jeoturistika. Ezemplu hanesan asesibilidade ida ne’ebé hafasil turista sira atu to’o bá iha sitiu jeolojia ou jeoturistika sira. 

Dezenvolve potensia jeoturismu hirak ne’ebé identifika ona husi USJTL rasik ne’e presija apoi husi parseiru sira ne’ebé relevante hodi hamoris sitiu sira ne’e, tanba dezenvolvimentu jeoturismu la’os foka liu bá rekursus jeolojia de’it maibe sei ko’alia mós kona-ba biolojikal no kultural. Tanba ne’e, presija konseitu ida ne’ebé ho metodu integradu mak hanesan konseitu Geopark hodi sai hanesan área industria ida bá dezenvolvimentu turismu sustentavel.

Nain bá konseitu ne’e mak komunidade rasik, tanba implementasaun konseitu geopark ho sucesu ne’e tenki implementa husi Bottom-Up. Bottom-Up ne’e signifika katak dezenvolvimentu ne’e husi baze mak sa’e bá leten no automatikamente sei hasa’e direitamente reseitas lokál sira iha kada Aldeias, Sukus, Postu Administrativu, Munisípiu no Prinsipalmente Nasaun Timor-Leste. 

USJTL

Share: